Hüquqi və Rəsmi işgüzar sənədlər

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsində qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu alması ədəbi dilimizin rəsmi işgüzar üslubunun genişlənməsinə imkan yaranmışdır. Beynəlxalq münasibətlərdə müqavilələrin bu dildə imzalanması, bu dildə təmsil olunması, dövlət qurumlarında, idarə və müəssisələrdə, dövlət təşkilatlarında, işgüzar ünsiyyət bu dildə qurulur və sənədlər də bu dildə imzalanır.
Dövlətçilik tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb edən rəsmi-işgüzar üslub həm rəsmi sənədlərin dilini, həm də işgüzar sənədlərin dilini əhatə edir. Rəsmi və işgüzar sənədlərə əməli yazılar da deyilir. Həm rəsmi, həm də işgüzar sənədlər müəyyən standart formalarda və yığcam şəkildə verilir, hər ikisində fərdi nitq ünsürlərindən qaçılır, obrazlı ifadələr, artıq sözlər işlədilmir.
Dövlət və ya hökumət təşkilatlarının tərtib etdiyi və xüsusi qaydada, yəni rəsmi şəxsin imzası, möhür və s. ilə təsdiq edilən sənədlər rəsmi sənədlər adlanır. Dövlətin konstitusiyası, qanunları, qərarları, fərmanları; hökumətin sərəncamları, nazirlərin əmrləri və s.ən mühüm rəsmi sənədlərdir.
İşgüzar sənədlər isə xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımır, ancaq bu və ya digər konkret məsələ ilə bağlı tərtib edilir. Afişa, annotasiya, anons, akt, arayış, bildiriş, elan, ərizə, izahat, məktub, reklam, rəy, protokol, teleqram, tərcümeyi-hal və s. işgüzar sənədlərə aiddir. İşgüzar sənədlərin müəyyən hissəsini hər bir şəxs özü hazırlamağı bacarmalıdır. Bu məqsədlə sizə işgüzar sənədlərin tərtib olunması qaydalarını təqdim edəcəm.

İsgüzar üslubun özəllikləri nədir?

Rəsmi-isgüzar üslub rəsmi-isgüzar sənədlərin dilidir. Üslubda fikir müəyyən qəlibə düsmüs (standart) formalarda və olduqca yıgcam səkildə verilir. Üslubun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti də elə budur. Rəsmi – isgüzar üslub hamı üçün eynidir, yəni standartdır. Burada obrazlı ifadələrə, fərdi nitq xüsusiyyətlərinə rast gəlinmir. Milli rəsmi-isgüzar üslub basqa funksional üslublara nisbətən gec formalasmısdır. Bu üslubun lügət tərkibi yıgcam, sintaksisi məhduddur. Rəsmi-isgüzar üslubda

bir sıra arxaik sözlər və köhnəlmis sintaktik qəliblər uzun müddət qorunub saxlanılır.

Rəsmi-isgüzar üslub 2 yerə ayrılır: a) rəsmi sənədlərin dili, b) isgüzar sənədlərin dili.

Dövlət, hökumət təskilatlarının tərtib etdiyi və rəsmi qaydada təsdiq olunan sənədlər (məsələn, Prezident fərmanları, hökumət sərəncamları, nazirlərin əmrləri, Konstitusiya və s.) rəsmi sənədlər sayılır.

Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

- dilin maksimum mükəmməlliyi;

- fikrin tam aydınlıgı;

- fikrin (sözlərin) birmənalılıgı;

- fikrin hüquqi cəhətdən əsaslılıgı (əsaslandırılması)

- dil yıgcamlıgı

Rəsmi sənədin əsas sərti (həcmindən asılı olmayaraq) dil yıgcamlıgıdır. Rəsmi sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirir. Buna görə də həmin sənədlərin mükəmməl tərtibinə xüsusi diqqət yetirilir. İsgüzar sənədlər isə ayrı-ayrı vətəndaslara aid olur. ərizə, tərcümeyi-hal, akt, xasiyyətnamə, elan, reklam və s. isgüzar sənədlərdir. əsgüzar sənədlər hamı üçün eyni olan standart formalarda hazırlanır. Belə sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti dasımır.

Rəsmi-isgüzar üslubun sifahi forması olmur.

Sənədlərin rəsmiləsdirilməsi üçün ümumi tələblər nədən ibarətdir?

Sənəd ona rəsmi xarakter və hüquqi qüvvə verilməsi məqsədilə rəsmiləsdirilir.

Rəsmiləsdirmə sənədin imzalanması, təsdiq edilməsi və ona möhür vurulması vasitəsilə həyata keçirilir. Bir qayda olaraq, sənədin bütün nüsxələri imzalanır.

İmzanın tərkibinə sənədi imzalamıs səxsin adı, soyadı, onun səxsi imzası daxildir. əgər sənəd blankda tərtib edilmisdirsə, sənədi imzalamıs səxsin vəzifəsi qısa səkildə

əgər sənəd blankda tərtib edilmisdirsə, sənədi imzalamıs səxsin vəzifəsi qısa səkildə göstərilir. Məsələn:

Sədr: «-------» əli Məmmədov

əgər sənəd blankda tərtib edilməmisdirsə, sənədi imzalamıs səxsin vəzifəsi tam

səkildə göstərilir. Məsələn:

Nümunə

Azərbaycan Respublikası Dövlət Tikinti və

Arxitektura Komitəsinin sədri: «-------» Həsən Nuriyev

(tarix)

Təskilatlara göndərilən sənədlər onu göndərən təskilatın rəhbəri və ya onun

müavinləri tərəfindən imzalanır. Fiziki və hüquqi səxslərə göndərilən sənədlər isə

müvafiq struktur bölməsinin rəhbəri və ya onun müavini tərəfindən imzalanır.

İşgüzar üslub basqa üslublardan nə ilə fərqlənir?

İsgüzar üslub basqa üslublardan birinci növbədə leksik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Burada konkret sahələrə aid sözlər, terminlər islədilir. İşgüzar üslubun leksik xüsusiyyətlərindən danısarkən onu da qeyd etməliyik ki, bütövlükdə bu üslubda, eləcə də onun yarımüslublarında – sahələrində dilimizdə

mövcud olan bəzi standartlar, stamp səkli almıs ifadə və formalar tez-tez islədilir. Məsələn, qərar vermək, təqdim etmək, tələb etmək, imza etmək, təmin etmək, qəbul etmək, məruzə etmək, lehinə (əleyhinə) səs vermək, tədbir görmək, müzakirə etmək, irəli sürmək, həyata keçirmək, yerinə yetirmək, cəlb etmək, istifadə etmək, təltif etmək, təsis etmək, nəzərdə tutmaq, məsuliyyət dasımaq, qüvvəyə minmək, qüvvədən düsmək, qadagan etmək, nəzərinə çatdırmaq, xəbərdarlıq etmək və s.

Bu qrup hazır ifadələrin isgüzar üslubda islənilməsi sənədlərin dilinin aydın olmasını, asan basa düsülməsini bir növ təmin edir. Yeri gəlmiskən onu da qeyd edək ki, isgüzar üslubda müəyyən sabit söz birləsmələrindən (məsələn, tədbir görmək, qüvvəyə minmək, qüvvədən düsmək, məsuliyyət dasımaq və s.) savayı, frazeoloji birləsmələrdən, məcazlardan, bədii ifadə vasitələrindən, bədii müqayisələrdən, epitetlərdən, təkrarlardan, bir qayda olaraq, istifadə olunmur. Bu da onu bədii üslubdan fərqləndirən əsas amillərdən biridir. İşgüzar üslubun qrammatik xüsusiyyətləri. əsgüzar üsluba aid mövcud yazılarda indiyə qədər, adətən, onun leksik və sintaktik xüsusiyyətlərindən bəhs

olunmusdur. Müsahidələr göstərir ki, ədəbi dilin basqa üslubları kimi, isgüzar üslubda da bəzi morfoloji xüsusiyyətlər bu üslubun səciyyələnməsində və formalasmasında az əhəmiyyət kəsb etmir.

Morfoloji xüsusiyyətlər. əsgüzar üslubda isimlərin və fellərin islənilməsinin bəzi

cəhətləri diqqəti cəlb edir. ədarə adları bildirən sadə və mürəkkəb isimlər, vəzifə adları

bildirən ümumi isimlər, bu vəzifə (direktor, müəllim, rektor, hakim, professor, nazir,

müsavir) və səxs adlarının, soyadların tez-tez islənilməsinin vacibliyi isgüzar üslubun

morfoloji əlamətlərindən biridir. İsgüzar üslubda səxs adlarını göstərmək üçün mötərizələrdən istifadə olunur. Dogrudur, üslubi məqsəd və əlavə izahlar üçün basqa üslublarda da mötərizə islədilir.

Lakin burada basqa üslublardan fərqli olaraq, konkret səkildə məsul səxslərin adı, soyadı, idarə və təskilat adları göstərilir. İsgüzar üslubun qanunvericilik yarımüslubunda konkret isimlərin (əsasən cəm

halında) islənilməsi xüsusi məqsəd dasıyır. Bununla belə, qanunvericilik aktlarının xarakterindən asılı olaraq, cəza, cinayət, icra, sikayət haqqında kodekslərdə «rəhbərlik», «plan», «yoxlama», «qərar», «üsul», «istehsalat», «müvəffəqiyyət» və s. mücərrəd isimlər də islədilir. Bu qrup isimlərə mətnlərin giris hissəsində və təsvir məqamlarında daha genis yer verilir. Dəftərxana sənədlərində, bir sıra müqavilələrdə tək və cəm halda olan konkret isimlərin islənilməsi vacibdir. Vətəndaslıq aktlarında, ayrı-ayrı sahə kodeks və əsasnamələrində mücərrəd isimlər tez-tez müsahidə edilir. Belə isimlərin bir qrupunu feli isimlər təskil edir. İsgüzar üslubda -lar, -lər səkilçisi ümumiləsdirmə məqsədilə və termin

yaradıcılıgı məqamlarında islədilir. Bu ən çox diplomatik sənədlərin dilində, müqavilələrdə müsahidə edilir. «Tərəflər ümumi bir rəyə gələ bilmədilər» cümləsindən göründüyü kimi, hər hansı iki dövlət və yaxud iki dövlət nümayəndəsi nəzərdə tutulur. - lar, -lər səkilçisi sifət-isim birləsmələrində islənərək söz birləsməsi tərkibində ismin konkretləsməsinə xidmət edir: mülki münasibətlər, hüquqi münasibətlər, mülki hüquqlar, mülki islər, əsyavi dəlillər, prosessual müddəalar və s. isgüzar üslubun diplomatik yarımüslubunda düzəltmə isimlərin və eləcə də eyni sözün təkrarı ilə yaranan mürəkkəb isimlərin islənilməsinə çox az təsadüf olunur. Müsahidələrdən də aydın olur ki, isimlərin islənilməsində termin - söz birləsmələri, ismi dominantlar da isgüzar üslubun səciyyələndirilməsində müəyyən rol oynayır və bunlar yarımüslubların əhatə etdiyi müxtəlif sənədlərin dilinə xasdır. Məsələn, diplomatic sənədlərin dilində islənən nota, ultimatum, attase, iqamətgah, sazis, müqavilə, fəxri qaravul, cənab, zati-aliləri, ATəM-in nümayəndələri, BMT nümayəndəsi və s. isgüzar üslubun bəzi janrlarında (qərarlarda, qanunlarda, fərmanlarda) ad və soyadlar bütöv yazılır (diplomatik sənədlərdə adlar bəzən ixtisar edilir) və vəzifələr hər bir adın qarsısında mütləq göstərilir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası MillMəclisinin sədri… Azərbaycan Respublikası Təhsil naziri və s .