Tarix təliminin tərbiyə məqsədi

Tarix təlimin tərbiyə məqsədi

Dərs tarxiə dair tədris işinin əsas formasıdır. Dərsin məzmunu tarixi təlim etməkdir, yəni proqramda nəzərdə tutulmuş həcmdə müəyyən tarixi biliklərinin şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsidir və şagirdləri bu material üzərində tərbiyə etməsidir. Təlim mürəkkəb və müxtəlif prosesdir. Dərsdə hər kəs həm müəllim həm də şagirdlər gərgin işlə məşğuldurlar. Tarix dərsinin vəzifələri  yeni material haqqında məlumat verməklə bitmir. Sorgu-sual və ya yoxlama söhbəti ilə şagirdlərin bilikləri yoxlanılır. Dərsin gedişində şagirdlərin tarix materialı ilə işləmək, bacarıq və vərdişlərini təşəkkületdirmək lazımdır.
Bunlar hamısı dərsin didaktik cəhətini xarakterizə edir ki, bu da onun ideya məzmununu açmağa xidmət edir. Tarix dərsi vəzifələrin çoxluğu ilə səciyyələnir.tədris-təhlil və ideya tərbiyə vəzifələri nə qədər  müxtəlif olsa da , tarix dərsi daxili biliyi və bitkinliyi ifadə edir. Hər şeydən əvvəl , hər bir dərsin öz mövzusu vardır. Dərsin mövzusunun ayrı ayrı nəsillərə parçalanması , dərsin materialını öyrənməyin planı adlanır. Hər bir tarix dərsinin öz mövzusu və planı vardır. Hər bir dərs nəinki məzmununa, həm də işin xarakterinə görə bitmiş tam vahiddir. Hər bir təcrübəli tarix müəllimi bilir ki dərs materialının seçilməsi və yerləşdirilməsi onun keçilməsi gedişində istifadə edilən , bütün didaktik üsul və metodlar dərsin əsas ideyasına, onun tədris təhsil vəzifələrinin həll edilməsinə tabe edilmişdir. Dərsin  göstərilən idrak vəzifələri ilə həm də ideya tərbiyə vəzifələri ayrılmaz sürətdə bağlıdır. Dərsin ideya məzmunu və təhsil tərbiyə vəzifələri ilə nəinki müəllimin iş metodları, həm də şagirdlərin müstəqil iş metodları  müəyyən edilir. Dərsin əsas ideya məzmunu onun təhsil və tərbiyə vəzifələri yalnız dərsdə öyrənilən tarixi hadisələrin mahiyyətini, qanunauygunlarını, səbəblərini, nəticələrini, əhəmiyyətini, qiymətini açıb göstərmək yolu ilə düzgün müəyyən edilə bilər. Dərsin tədris –təhsil və tərbiyə vəzifələrinin müəyyən edilməsində metodiki vəsaitlər , xüsusi metodiki ədəbiyyat mühüm kömək göstərir.

Şagirdlərdə tərbiyənin formalaşdırılması

Şagirdlərin mənəvi tərbiyəsi ilk növbədə təlim materiallarını mənimsətməklə həyata  keçirilir. Tarixi faktlar şagirdlərə daha güclü emosional təsir göstərir və onlar dərk edildikcə bu təsir daha da artır.

Tarixi materiallar şagirdlərin elm-dünyagörüşünün formalaşmasına da, əxlaq tərbiyəsinə də mühüm təsir edir. Təlim prosesində xalq kütlələrinin və ayrı ayrı şəxsiyyətlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi etik problemlərin həllinə kömək edir, şagirdlərdə əxlaqi keyfiyyətlər, inam, əqidə formalaşdırır. Burada müəllimin başlıca vəzifəsi kursun materiallarından tərbiyəvi təsiri gücləndirən ifadələri seçib inandırıcı , emosional formada şagirdlərə çatdırsın. Yeri gəldikcə hadisələrə, tairix şəxsiyyətlərə öz münasibətini bildirsin.  Mühüm tərbiyəvi əhəmiyyətə malik materialların dərk edilməsinə , çıxarılmış nəıticələrin əqidəyə çevrilməsinə kömək edən vasitələri tapsın.

Mənəvi tərbiyənin ən mühüm tərəfi yalnız əməyə hazır olmaq, əməyə dair bilikləri əldə etmək deyil, həm də bu biliklırin əqidəyə çevrilməsidir. Şagirdlərin faydalı ictimai əmək bacarıqlarının inkişaf etdirilməsidir. Bu da əmək ənənələri , əmək adamlarına münasibət, şüurlu əmək intizamı, işdə yaradıcı fəallıq, əmək mədəniyyəti və bu kimi anlayışların mahiyyətinion açılmasına imkan yaradır.

Gənclər təhsil illərində vətən, vətənpərvərlik , dosta məhəbbət, düşmənə nifrət və bu kimi anlayışları mənimsəyirlər.  Müəllimlər hələ ibtidai siniflırdən başlayaraq şagirdləri görkəmli şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyytinin öyrənməyə istiqamətləndirirlər. Müəllim istər dərsdə, istərsə də sinifdənkənar tədbirlərdə milli vətənpərvərliyə xüsusi diqqət yetirməlidir. Çünki digər mənəvi keyfiyyətlərin  özəyi bu müqəddəs hissdir. Hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi – şagirdlərin hərb elminin sirrlərinə yiyələnməsi, onların hərbi xidmətə hazır olması, onlarda mərdlik, cəsurluq və bu kimi iradi,əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırmaqdadır.

Məktəblilər hərbi bilik, bacarıq və vərdişlərə həm dərsdə həm də dərsdənkənar tədbirlərdə yiyələnirlər.  Vətənpərvərliyi, düşmənə nifrətsiz təsəsvvür etmək qeyri mümkündür.

Milli şüurun – formalaşmasında xalq bayramlarının , tarixi günlərin təntənəli qeyd olunmasının böyük tərbiyəvi əhəmiyyəti vardır. Bu şagirdlərin mənəvi aləminə ciddi təsir göstərməklə yanaşı, onlarsa milli mənlik şüurunun təşəkkülünə səbəb olur. Milli şüurun inkişaf etdirilməsi məqsədilə müəllimlər fənnin imkanlarından , folklor nümunələrindən , tarixi şəxsiyyətlərin örnəklərindən istifadə edə bilərlər.Mənəvi tərbiyənin mühüm tərkib hissələrindən biri də milli ləyaqətdir. Ləyaqət millətin formalaşması özü mənsubiyyətini dərk etməsi başqa millətlər arasında öz yerini düzgün müəyyən edə bilməsidir. Milli ləyaqət milli alçalmaya , milli təhqirə qarşı barışmazdır.

Tarix  proqramları və dərsliklərində şagirdlərin estetik tərbiyəsinə şərait yaradan çoxlu materiallar var. Tarix dərslərində incəsənət əsərlərinə tarixi yanaşmaq və onların reallıqdan asılılığını açmaq lazımdır.  Təcrübəli müəllim ayrı –ayrı dövrlərdə  incəsənətin özünəməxsus xüsusiyyətlərini şagirdlərə başa salır, bədii sürətlərin estetik , əxlaqi və idraki cəhətləri arasında üzvi əlaqə  olduğunu konkret faktlarla aydınlaşdırır. Şagirdlərin estetik tərbiyəsində müqayisə üsulu mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müqayisə bir və ya bir neçə ölkənin incəsənət əsərlərini bir biri ilə müqayisə etməyə və onlara xas olan ümumi və fərqli cəhətləri ayırmağa imkan verir.

Şagirdlərin estetik baxışlarını formalaşdırmaq üsullarından biri də mədəniyyət abidələrinə xəyalən səyahətdir.

Kinofilmlərə tamaşa, muzeylərə ekskursiyalar, incəsənət əsərlərinin  təsviri, bədii əsərlərdən parçalar oxunması və s incəsənət əsərləri ilə ilk tanışlıq zamanı yaranmış hissləri möhkəmləndirir. Sinifdənkənar işdə şagirdlərin əfsanələr əsasında oynadıqları süjetlər , tarix gecələrində yunan faciələrindən göstərdikləri kiçik səhnələr və s böyük tərbiyəvi rola malikdir.

Tarix tədrisində təhsil vəzifələri ilə yanaşı və onunla ayrılmaz vəhdətdə olan, tərbiyəvi vəzifələr də həyata keçirilir.

Bunların ən mühümü aşağıdakılardır

   1)    Şagirdləri vətənpərvərlik rurunda, doğça xalqına məhəbbət və sədaqət ruhunda, vətəni müdafiə etmək hazır olmaq ruhunda tərbiyə etmək, tarix tədrisindən hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi

    2)    Məktəbliləri həmrəylik ruhunda tərbiyə etmək 

    3)    Məktəbliləri döyüş və əmək ənənəviləri əsasında tərbiyə etmək

    4)    Ictimai həyat hadisələrinə  münasibətlərinin formalaşdırılması

    5)    Şagirdlərin dini tərbiyəsi və əqidəsinin formalaşdırılması

    6)    Estetik tərbiyə

 Məktəbdə tarix tədrisində həll  edilən tədris və tərbiyə vəzifələri bir biri ilə ayrılmaz vəhdət təşkil edir. Tarix tədrisində yerinə yetirilən tərbiyə işinin əsasını biliklırin verilməsi təşkil edir. Öz ölkəsini, öz xalqını sevmək üçün ölkənin və xalqın tarixi keçmişini bilmək lazımdır. Estetik tərbiyə mədəniyyət tarixinə dair biliklərə şagirdlərin yiyələnməsi əsasında aparılır. Öyrənilən tarix materialının emosiya-obraz cəhətinin də çox böyük tərbiyəvi əhəmiyyəti vardır. Tarix dərslərində şagirdlərin  təsəvvüründə keçmişin parlaq mənzərələri, həyəcanlə səhnələr, mübarizlərin və qəhrəmanların obrazları canlanır. Tarix materialı məktəblinin şəxsiyyətinin bütün cəhətləri və zəkasına, hisslərinə və iradəsinə təsir göstərir. Tarix tədrisində təlim ilə tərbiyənin vəhdəti, təlim tərbiyə prosesinin bu cəhətləri arasında süni əlaqə yaradılmasından ibarət deyildir. Bu müəllimin işinin öz mahiyyətindədi. Bu vəhdətin necə təzahür etdiyini və konkret sürətdə  yerinə yetirldiyini ətraflı sürətdə nəzərdən keçirək.

1)    Təlim ilə tərbiyənin vəhdəti, hər şeydən əvvəl bundadır ki, şagirdlərin elmi dünyagörüşünün formalaşdırılması, tarix tədrisin həm maarifləndirici, həm də tərbiyə vəzifəsini eyni zamanda təmsil edir

2)    Daha sonra tarxi tədrisində təlim ilə tərbiyənin vəhdəti ondan ibarətdir ki, proqram üzrə öyrənilməli olan tarix materialının nəinki idarkı əhəmiyyəti, həmçinin tərbiyəvi qiyməti də vardır. Tarixi faktın idrak və tərbiyəvi əhəmiyyətini reallaşdırmaq üçün, əvvəlcə fakt materialını düzgün seçmək, faktları şagirdlərə canlı şəkildə, konkret formada təqdim etməkdir. Tarixi faktın öyrənilməsi gedişində bu faktın müəyyən dərəcədə şagirdlərin mənafeyi ilə , fikirləri və hissləri ilə bağlı olduğu cəhətləri açılıb göstərildikdə həmin tarixi fakta şagirdlərin, şəxsi münasibəti yarana bilər. Buna, tarix faktının konkret həyati əhəmiyyətini, öyrənilən, dövrdə insanların həyat yolu ilə də nail olmaq olar.

3)    Konkret faktını material əsasında yaradılan canlı tarixi təsəvvürlər sistemi habelə nəinki idrakı, eyni zamanda tərbiyəvi əhəmiyyətə də malikdir.

4)    Şagirdlərin fikrində təşəkkül tapan tarixi anlayışlar, təkcə idrakı məzmun kəsb etməklə qalmır, eyni zamanda tərbiyəvi məzmun, ideya istiqaməti alır.

5)    Məktəb kursunda tarixi əlaqələrin və cəmiyyətin inkişafındakı qanunauyğunluqların açılın göstərilməsi təkcə şagirdlərin tarixi prosesi elmi sürətdə anlamasına, yəni maarifləndirmə məqsədlərinə xidmət etmək deyil, eyni zamanda elmi dünyagörüşünün, ideya siyasi, əxlaq estetik tərbiyənin və əqidənin formalaşmasına xidmət edir. Tarix müəlliminin hekayəsi idaye istiqamətinə malikdir tərbiyəvi xarakter daşıyır. Həmin tarix müəllimin tətbiq etdiyi metodlar təlim prosesinin yalnız bir cəhəti tərbiyə cəhətidir.

Söhbət məktəblinin hisslərini, baxışlarını onun şəxsiyyətinin mənəvi əsaslarını yetişdirməkdən gedir.

Buna isə şagirdin özünün zəkasını fəal sürətdə işlətməkdən və onun emaosiya dairəsinə təsir göstərməkdən nail olmaq mümkün deyildir.

Tərbiyəedici təlim anlayışına şagirdlərin müstəqil düşünmələrinin əsaslarını qoyan təlim anlayışları daxildir. Şagird yuxarı siniflərə keçdikcə ideya –siyasi tərbiyəsi işi xeyli dərəcədə mürəkkəbləşir. Bu ağır dövrdə məktəblinin əxlaqi-siyasi təşəkkülündə müəllimin xüsusilə də ictimai siyasi , humanitar fənlərdən -ədəbiyyatdan, tarixdən dərs deyən müəllimin şəxsiyyəti mühüm həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Hər şeydən əvvəl isə müəllimin biliyi , onun geniş görüş dairəsi, zəkası, mədəni siyasi həyatın geniş sahələrindən xəbərdar olması çox zəruridir. Həmçinin müəllimin əqidəliliyi, səmimiliyi, prinsipiallığı, ədalətli olması, həqiqəti demək müstəsna həlledici məsələlərdən biri müharivə və sülhdür.

Maddi istehsal tarixinin öyrənilməsi, cəmiyyətin həyatında onun əhəmiyyətinin göstərilməsi şagirdlərdə əməyə münasibəti və əməkçilərə dərin hörmət hissləri tərbiyə etmək məqsədinə xidmət edir. Həmçinin əxlaqi keyfiyyətlərin təbliği mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Estetik tərbiyənin aşılanması müəllim qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir. Estetik tərbiyənin yaranmasında şagirdlər üçün əsas nümunə müəllim özü olmalıdır. Müəllim geyimi, danışığı, rəftarı ilə şagirdlərə təsir etməkdədir. Estetik tərbiyədə incəsənət əsərlərinin rolu böyükdür. Incəsənət əsərlərinə rəssamların əsərləri, əl işləri, sənətkarlıq məhsulları daxildir.