Tarix təlimində nəşr olunmuş mətnlərlə iş

Tarix təlimində  nəşr olunmuş mətnlərlə iş

Müəllimin canlı sözündən və əyani materialdan əlavə, məktəblilər üçün tarixə dair bilik mənbəyi, mətn mənbəyidir. Şagirdlərin yaşı artdıqca, tarixi səciyyəli məlumatların böyük hissəsini onlar elmi-kütləvi ədəbiyyatdan, tarixə dair qiraət kitablarından, tarixi sənədlərdən, siyasi kitabçalardan, qəzet və jurnaldan alırlar. Lakin məktəbli üçün tarixə dair əsas dərs vəsaiti qiraət üçün kitab, tarix sənədi deyil, yenə də dərslikdir. Dərslikdə tarixə dair proqramla nəzərdə tutulmuş  və mənimsənilməsi lazım gələn materialın müntəzəm şərhi vardır.

 Məktəb dərsliyinə verilən tələblər 1)    Tarix dərsliyinin məzmunu elmi cəhətdən qüsursuz olmalıdır. 2)    Tarix dərsliyi məzmununun elmiliyi onun vətənpərvərlik hissləri aşılanması ilə vəhdətdir. 3)    Dərslikdəki şərh, tarix hadisələrinin səciyyələndirilməsi və qiymətləndirilməsi xülasə edilmiş fikirlər və nəticələr həmin yaşda şagirdlər üçün anlaşıqlı olmalıdır 4)    Şərh üslubu materialın yerləşdirilməsi yeni anlayışların vaxtında açılıb göstərilməsi ilə dərslik tarixi hadisələrin şagirdlər tərəfindən dərk olunması prosesinin düzgün təşkil edilməsini təmin etməlidir. 5)    Dərsliklər arasında ardıcıllığın olması heç də az əhəmiyyətə malik deyildir 6)    Tarix dərsliyin metodiki aparatına tələblər hamı tərəfindən bəyənilmişdir. Onda tarix xəritələri , illustrasiyalar və digər əyani  təsvirlər və kiçik arayış materialı mündəricat cədvəl olmalıdır Yeni dərsliklə şagirdlərin tanış olması çox əhəmiyyətlidir. Tanışlıq adətən giriş dərsində , tarix nədir? O nədən bəhs edir, maddi və yazılı abidələr nədir suallarının aydınlaşdırılması  ilə əlaqədar olaraq aparılır. Dərsliyin mətni ilə iş metodları və üsulları Müəllif mətni( dərslik mətni) şagird üçün əsas bilik  mənbəyidir.  Müəllimlərin çox bilir ki , şagirdlər üçün dərsliyi başa düşmək çox vaxt çətin olur, lakin bunun  nə üçün  belə oldugunu heç də hamı anlamır. Adama elə gəlir ki, dərslik mətnləri çox asandır və istənilən digər mətndən elə də fərqlənmir. Bəlkə də şagirdlər heç də bütün terminlərlə tanış deyillər, lakin onların söz ehtiyatı genişdir. Bəs onda nə üçün dərslik mətninin başa düşülməsində çətinliklər yaranır. Ən aşkar izahlardan biri –mövzunun yeniliyidir. Məs: bizim şagirdlərin əksəriyyəti üçün müasir Azərbaycan ailəsinin həyatından hekayət Qədim Yunanıstanda qulların və Frank krallığında kəndlilərin vəziyyətinı aid söhbətdən daha aydın olar. Dərslik mətninin quruluşu ilə bağlı müəyyən çətinliklər yarana bilər. Şagirdlərin çoxu süjetli ədəbiyyatı az oxumayıblar və hekayə mətninə öyrəşiblər, buna görə də onu asan mənimsəyirlər. Dərslik mətnndə isə çox vaxt süjet xarakterlər, bəzən isə kokret hadisə yeri də olmur. Burada fəsillərin , paraqrafların adları yarımbaşlıqlar, qara və ya maili hərf , cədvəllər, qrafiklər və s elementlərdən istifadə olunur ki, bunlar da əvvəlcə anlamanı çətinləşdirir. Buna görə də, müəllif mətnini səmərəli oxumaq və oradan məlumat götürə bilmək üsullarını şagirdlərə öyrətmək lazımdır. Paraqrafın oxunmasından əvvəl və sonra dərs mətninin oxunması zamanı şagirdlərin diqqətini fəallaşdırmaq məqsədilə onlar qarşısında suallar və məsələlər qoyulur, çünki, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dərslik mətni həm də tarixin öyrənilməsində əsas mənbədir.

Mətnin səmərəli oxunması üsulları

Oxudan əvvəl

1)                Həmin paraqrafın oxunmasının məqsəd və nəticəsini ifadə et, özündən soruş: mən nə haqda oxuyacağam? Bu paraqrafdan nə gözləyirəm?

2)                Paraqrafa tezcə göz gəzdir, başlıq və yarımbaşlıqlara nəzər yetir, illüstrasiya və xəritələrə bax. Başlıq və yarımbaşlıq yoxdursa, bütövlükdə paraqrafın quruluşu haqqında təxmini təsəvvür yaratmaq üçün hər abzasın ilk cümləsini oxu

3)                Paraqrafın uzunluğu və strukturu kimi xüsusiyyətləri qeyd et

4)                Qalın və ya maili şriftlə qeyd olunmuş mühüm bəndləri qeyd et

5)                Özünə sual ver : bu mövzu üzrə artıq nəyi bilirəm? Həmin mövzu haqqında əvvəllər oxuduqlarını yadına sal, lazımdırsa bir yerə yaz

Oxu zamanı

1)                Mətnin mühüm hissələrini diqqətlə yenidən oxu

2)                Çətin, xüsusi diqqət tələb edən parçaları hündürdən oxu

3)                Mətnin məntiqini təşkil edən cümlələri eləcə də “məsələn” “beləliklə” “nəticədə” “bundan belə çıxır ki”, “birinci” “sonuncu” “sonra” “nəhayət” və s kimi vacib sözləri nəzərdən qaçırma

4)                Mühüm yerlərin altından xətt çək, dairəyə al, qeyd et və ya yazıb götür

5)                Paraqrafın ayrı-ayrı cümlələrini və ya hissələrini başqa sözlə ifadə et. Oxuduğunu öz sözlərinlə danış

6)                Fasilələr et, özünə sual ver: “müəllif nə demək istəmişdir? “, “Onun məqsədi , niyyət və  vəzifələri nə idi? “, “Müəllifin dünyagörüşü necədir?” , “Müəllif mətninin yazılmasının sosial konteksti necə olub?”, “Müəllif hansı məlumat mənbələrindən istifadə edib?”

7)                Müəllifin fikrini izləyə bilmədiyini anladıqda dayan

8)                Sənin üçün məlum olmayan məlumatı xüsusi qeyd et

9)                Yeni məlumat daxil olduqca öz ilkin mülahizələrini yenidən nəzərdən keçir

10)           Yeni məlumat əvvəl aldığın biliklərlə uyğun gəlmirsə, əlavə materiallara müraciət et

11)           Mühüm yerləri təzədən oxu

12)           Oxuduğun mətnin hissələrini fikrən özünün gözündə canlandırır

Oxudan sonra

1)                Paraqrafın ən mühüm bəndlərini sadala

2)                Mətnin bəzi hissələrini təzədən oxumağın lazım  olub-olmadığını müəyyənləşdirir

3)                Oxuduğunun  qısa xülasəsini çıxar

4)                Oxunulan mətn üzrə suallar tərtib et, o sualları özünə ver və onları cavablandırır

5)                Çox mühüm məlumatları sistemləşdir

6)                Yeni məlumatı nəzərə almaqla öz biliklərinə yenidən nəzər sal

Şagird üçün yaddaş

1)    Istənilən şagirdə heç də hər üsul uyğun gəlmir

2)    Hər kəs özü üçün ona daha səmərəli olan bir neçə üsul seçə bilər

3)    Müxtəlif üsullar, müxtəlif mətn növləri ilə iş, müxtəlif məqsədli oxu zamanı səmərəli

4)    Bir üsul kömək etmirsə, həmişə başqasınıl tapmaq olar

Dərslik mətni ilə iş zamanı idrakı tapşırıqlar və fəallıq növləri

1)    Nə üçün paraqraflar( yarımbaşlıqlar) başqa cür deyil, məhz belə adlanır?

2)    Bu paraqrafı sən başqa cür və ya daaha yaxşı necə adlandırırdın?

3)    Paraqrafın mətnində ən ilkin və ən son tarixi tap

4)    Həmin paraqraf üzrə xronoloji zaman oxucu tərtib et

5)    Həmin  paraqrafın mətnində adları çəkilən məntəqələrdən şimaldakını (c-nı, ş-nı, q-nı) müəyyən et

6)    Tarixi mənbələr xəritələr, illüstrasiyalarla təsdiqlənən və ya tamamlanan parçaları (cümlələri) mətndən tap

7)    Həmin paraqrafda ziddiyətləri tap və onların səbəbini izah etməyə çalış

Metod və üsullar

1)    Izahlı və şərhli oxu

Oxumaq və başa düşmək üçün çətin olan parçaları müəllim ucadan oxuyur, şagirdlər mətni izləyirlər, daha asan abzasları şagirdlərdən biri ucadan oxuyur. Oxu prosesində mətnin başa düşülməsi yoxlanılır. Müəllim mətndə rast gəlinən yeni sözləri , terminləri , ifadələri izah edir. Bu kiçik siniflərdə yəni tarix dərsliyi ilə ilk tanışlıq vaxtında aparılır(v sinif) yeni materialın məzmunu əsasən dərsin özündə möhkəmləndirir. Sonralar izahlı oxu üsulları isə müəllim şərhləri ilə əvəz edilir. Dərsliyin mətnindəki ayrı-ayrı daha çətin yerlərin müəllim tərəfindən şərhli oxunması xı sinifə qədər aparılmalıdır

2)    V-VI siniflərdə izahlı və şərhli –oxu ona görə aparılmalıdır ki, məktəblilər dərsliyin mətnindən müstəqil bilik əldə etməyi öyrənsinlər

3)    Müəllimin izah etdiyi yeni tarix- materialının ilk qavrayışın təşkil edilməsində mühüm cəhət müəllimin nağılında dərslikdəki mətnin ünsürlərindən istifadə etməkdir, yaxud dərsliyin mətninə dair bilavasitə göstərişlərdir

4)    Dərsliyin mətninin dərk olunmasında-onu təhlil etməyin və fikrən işləməyin müxtəlif üsulları ciddi əhəmiyyətə malikdir.

5)    Fəsillərin, paraqraf və bəndləri sərlövhələri-üzərində iş plan tərtib etmək üzərində işə yaxındır

6)    Mətndə olan tarix materialının –özünün dərk edilməsi təhlil ümumiləşdirmə tarix, faktlarına qiymət verilməsi, onların müqayisə edilməsi tarix dərsliyi ilə işdə mərkəzi yer tutur

7)    Təcrübəli müəllim yekun nəticələri-formulirovkalar, anlayışların tərifləri, yeni terminlər üzərində şagirdlə müntəzəm olaraq iş aparır.

8)    Müəllimin rəhbərliyi ilə şagirdlər-tərəfindən dərsliyin mətnində nişan qoyulmasıı sayəsində dərsliyin materialının şüurlu sürətdə mənimsənilməsi və möhkəmlənməsi xeyli artır

9)    Dərslikdə işin ən mühüm məsələlərindən-biri məktəblilərə ev tapşırıqlarını yerinə yetirmək bacarığını öyrətməkdir

10)                       Məktəblilərdə dərsliyin materialından-istifadə etmək və onu dərslərdə öyrənildiyi ardıcıllıqla yox, digər ardıcıllıqla izah etmək bacarığının yetişdirilməsinin böyük idraki və əməli əhəmiyyəti vardır

11)                       Əvvəllər alınan biliklərin tətbiq edilməsi

12)                       Ev tapşırığının yoxlanılması gedişində-dərslikdəki məlumata müraciət edərək, yoldaşlarının səhvini göstərməyi təklif olunur.