Tarixi təsəvvürlərin növləri və tarixi biliklərin formalaşması prosesində onların rolu

Tarixi təsəvvürlərin növləri və tarixi biliklərin formalaşması prosesində onların rolu

Tarixi təsəvvürlər tarixi anlayışların təşəkkül tapmasının əsasıdır. Şagirdlərin hafizəsində möhkəmlənmiş geniş obraz və mənzərələrin məzmunun zəngin olduqca onların əsasında formalaşmış anlayışlar sistemi məzmunlu olur. Tarixi təsəvvürlərin əhəmiyyəti bununla bitmir.  Keçmiş hadisələrin konkret canlandırılması, onların xüsusiyyətlərinin açılıb göstərilməsi , onların xarakteriskası və izah edilməsi, tarixi anlayışın mühüm əlamətinin seçilib ayrılması mənimsəmək üzərindəki iş kimi xüsusilə zəruridir. Tarixi təsəvvürlərlə keçmişin qəhrəmanlıq sürətləri çox vaxt şagirdlərin həyat ideallarının formalaşmasına, onun əxlaqına həlledici təsir göstərir.   Bu halda tarixi təsəvvürlər gənclərin mənəvi –siyasi tərbiyəsinin güclü vasitəsi olur. Məktəblilərdə konkret tarixi təsəvvürlər müxtəlif metodlar, üsul və vasitələrdən istifadə etməklə formalaşır.

Tarixi faktın xüsusiyyəti onun zaman daxilində müəyyən edilməsidir. Yalnız hadisənin baş verdiyi vaxtı müəyyən edib, əvvəlki və sonrakı hadisələrlə onun əlaqəsini , onun səbəb və nəticələrini müəyyən etmək olar. Məktəbdə tarixin öyrənilməsi tələb edir ki, şagirdlər tarixi hadisələri zaman daxilində təsəvvür etməyi bacarsınlar, bu və ya digər hadisənin nə vaxt baş verdiyini bilsinlər.

Məktəbli xronologiyası heç də bir dəfəyə yox, böyük zəhmətlə öyrənir, vaxt haqqında təsəvvürlərtədricən 5-ci sinifdə tarix təlimi gedişində inkişaf edilərki bu zaman “boş” əsrlər hadisələrlə dolmağa başlayır, hadisələr isə xronoloji cəhətdən ardıcıl sıralara düzülür. Hər şeydən əvvəl əsr və minillik haqqında şagirdlərin təsəvvür və anlayışlarını dəqiqləşdirmək lazımdır. Lakin , müəllimin müntəzəm olaraq iş aparmasına baxmayaraq, məktəblilər hələ uzun müddət kobud xronoloji səhvlər edəcəklər. Həm də onlara acıqlanmaq və “2” yazmaq lazım deyil: bu həqiqətən onlar üçün çətindir. Artıq VII sinifdən başlayaraq sinxronoloji və xronoloji cədvəllərdən istifadə edilməyə başlanır. ən mühüm xronoloji tarixlər dərsliklərin mətnində qalın şriftlə seçilib ayrılmış bir çox tarix paraqraf və bəndlərin başlıqlarına daxil edilmiş, fəslin sonunda təkrar edilmiş və yekun xronoloji cədvələ daxil edilmişdir. Böyük hadisələrin, inqilabların, xalq üsyanlarının, iqtisadi tarixin və mədəniyyət tarixinin ən mühüm faktlarının tarixləri əsas tarixlərə aiddir. Xronologiyanı möhkəmləndirmək üsullarından biri tarixi hadisələrlə və hadisələrdə iştirak etmiş tarixi xadimlərin həyatının əsas mərhələləri arasında rabitə yaratmaqdır, xüsusən tarixi xadimlərin yaşı haqqında məlumatları daxil etməkdir. Mühüm xronoloji tarixlər yadda saxlamaq və möhkəm sürətdə bilmək lazımdır. Xronologiyanı mənimsəmək nəinki tarixləri yadda saxlamaq, həm tarixin hadisələrin ardıcıllığını yaxşı təsəvvür etmək və onların arasındakı əlaqəni başa düşmək deməkdir. Tarixləri şüurlu sürətdə möhkəmləndirməyə əlaqə və qanunauyğunluqları açıb göstərməyə kömək edən xronoloji məsələlər faydalıdır. Bir dərslikdəki xronoloji cədvəllər üzrə işi təşkil edərək, məktəbliləri hadisələrin təqvimini, xronoloji, sinxronoloji cədvəllər tərtib etməyə öyrədirik. Hadisələrin təqvimləri və sadə xronoloji cədvəllər nəinki tarixləri möhkəmləndirməyə həm də öyrənilən hadisələrin inkişafında əsas mərhələləri aşkara çıxarmağa kömək edirlər. Xronoloji cədvəllərdə və təqvimlərdə hadisələr xronoloji qaydada yerləşir. Sinxronik cədvəl ayrı ayrı ölkələrin tarixində olan hadisələrin və ya ictimai həyatın müxtəlif cəhətlərinə aid təzahürlərin baş verməsinin eyni təsadüf etməsini(sinxronoloji) əks etdirir. Sinxronik cədvəllər müxtəlif ölkələrin tarixində olan hadisələrin sinxronik əlaqələrini yaratmağa, şagirdləri tarixi prosesin ümumi qanunauyğunluqlarını ayrı ayrı ölkələrin bəzi inkişaf xüsusiyyətlərini dərk etməyə yaxınlaşdırmağa kömək edir. Xronoloji tarix materialını qaydaya salmağın, dərk etməyin və ümumiləşdirməyin ən mühüm vasitələrindən biridir. Tarixi hadisələrin konkret gedişinin canlandırılması, onların xüsusiyyətinin açılıb göstərilməsi, onların xarakteriskası və izah edilməsində tarixi anlayışın mühüm əlamətlərini seçib, ayırmaq və onun təyin edilməsini mənimsəmək üzərindəki iş kimi o qədər zəruri və vacib cəhətdir. Keçmiş haqqında şagirdlərdə canlı təsəvvürlər aşağıdakı əsas metodların köməyi ilə yaradılır.

1)    Müəllimin canlı nitqi , onun təsirli nağılı, konkretləşdirmənin müxtəlif vasitələri və üsulları ilə əsaslandırılmış şəkilli təsvir aydın xarakteriska

2)    Təsviri və maddi əyanilik vasitələri

3)    Bədii ədəbiyyatdan istifadə edilməsi

Tarixi hadisə və faktların baş verdiyi vaxtla bərabər, baş verdiyi yeri də bilmək lazımdır. Zamanla olduğu kimi məkanla da bağlı olmayan hadisə yoxdur. Buna görə də zaman və məkansız, tarixi hadisə və proseslər haqqında izahat məzmunsuz və mücərrəd olar. Hadisələrin məkanca hüdüdlandırılması tarixi biliklərin şüurlu mənimsənilməsinin zəruri şərtidir. Bütün tarixi hadisələr hər hansı bir ərazidə baş verir və coğrafi mühit hadisələringedişinə müəyyən təsir göstərir. Doğrudur, coğrafi mühit tarixi prosesin ümumi gedişini təyin etmir. Bununla belə məhsuldar qüvvələrin inkişafına, buradan da bütövlükdə cəmiyyətin inkişafına  mühüm təsir göstərir. Doğrudur, coğrafi mühit tarixi prosesin ümumi gedişini təyin etmir. Bununla belə məhsuldar qüvvələrin inkişafına , buradan da bütövlükdə cəmiyyətin inkişafına mühüm təsir göstərir. Məhz sinifli cəmiyyətin və dövlətin şərqdə daha tez meydana gəlməsi coğrafi mühitə bağlıdır. Tarixi hadisələrin müəyyən məkanla əlaqədə mənimsənilməsi, tarix xəritələrinin öyrənilməsi ilə sıx bağlıdır. Tarix dərslərini xəritəsiz keçəndə müəllimin şərhi nə qədər dolğun olsa da şagirdlər tərəfindən zəif mənimsənilir və tez unudulur. Yeni materialın öyrənilməsində və möhkəmləndirilməsində, onun təhlilində və ümumiləşdirilməsində, izah edilməsində, alınmış bilik, bacarıq və vərdişlərin tətbiqində və s mühüm rol oynayır. O, materialın təhlil edilməsinə və ümumiləşdirolməsinə , tarixi inkişafın qanunauyğunluğunun açılmasına kömək edir. Məs: şagirdlər məhz xəritənin köməyilə Misir, Mesopotomiya, Hindistan və Çində dövlətin yaranmasında ümumi cəhətlərin olduğunu görürlər; bu dövlətlər Nil, Dəclə və Fərat, Hind və Qanq, Xuanxe və Yantsızı çayları sahillərində meydana gəlmişdir. Həmin qanunauyğunluğa əsasən şagirdlər belə ümumiləşdimə aparırlar; Şərqin ilk quldar dövlətləri çay sahillərində əmələ gəlmişdir. Ümumiləşdirmə zamanı onlar həmçinin bu dövlətlərin bir-birindən fərqli cəhətlərini dfə görürlər. Tarixi hadisə və prosesləri xəritə üzərində izləməklə onu daha yaxşı öyrənmək olur. Makedoniyalı İsgəndərin hərbi səfərləri və onun yaratdığı mükəmməl imperiyanın parçalanması prosesini məhz xəritənin köməyi ilə daha yaxşı öyrənmək olar. Müəllimin divar xəritəsində göstərdiyi şagirdin stolüstü xəritədə izlədiyi, növbəti dərsdə isə cavab verərkən xəritə üzrə müstəqil şərh  etdiyi hadisə onun yaddaşında daha dərin iz buraxır. Tarixi materialların mənimsənilməsində tarix xəritələrinin rolunu A.Vaqin belə ifadə etmişdir.

   1)    Biz xəritənin köməyilə tarixi əlaqələri, xüsusən səbəb əlaqələrini əyani sürətdə açıb göstəririk

   2)    Xəritə tarixi materialın təhlil edilib, ümumiləşdirilməsinə kömək edir və şagirdləri tarixi inkişafın qanunauyğunluqlarını açıb göstərməyə yaxınlaşdırır.

   3)    Xəritə tarixi hadisə və prosesləri izləməyə imkan yaradır

   4)    Tarix xəritəsi materialın təkrarı və möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır
Mənbə:Vagin