Müəllimin şifahi sözü ilə dərsliyin məzmununun əlaqəsi

Müəllimin şifahi sözü ilə dərsliyin məzmununun əlaqəsi

Dərsdə müəllim şərh etdiyi materialı və ya digər tarix bilik mənbələrinin nisbətinin də nəzərə alınmasını vacib hesab edirik. Faktların və anlayışlarının, məzmununun məznimsənilməsi, dərsliklə müəyyən edilir.

Müəllimin şərhi dərsliyin mətninə tam uyğun gəlməlidir.

Müəllimin şifahi sözü nəinki ibtidai hətta yuxarı siniflərdə də tarix tədrisində mühüm rol oynayır. Müəllimin sözü  dərsdə istifadə edilən əyani materialın, sənəd materialının və başqa tədris materialının həmqavranılmasını təşkil edir və ona istiqamət verir.

Tarix dərsində şifahi söz nağıletmə-təsviretmə vəzifəsini, yerinə yetirir. Tarix dərsinin tərbiyəvi əhəmiyyəti canlı sözün həm obrazlı, həm də məntiqi funksiyalarındadır. Məktəblinin şüurunda canlı sözün buraxdığı təəssüratın möhkəm olduğunu unutmaq olmaz; Şagirdlər müəllimin parlaq hekayəsini çox yaxşı yadda saxlayırlar. Nağıl etməyi və izah etməyi bacarmaq tarix müəllimi üçün son dərəcə vacibdir. Nağıletmə-tarixi hadisələr və ya proseslər haqqında, xalq kütlələrinin və tarixi hadisələrin konkret hərəkətləri haqqında süjet hekayətidir. Məs: səlibçilər tərəfindən Yerusəlimə hücum haqqındakı hekayə. Nağıletmənin  həmişə müəyyən süjetin fabulası olur, çox zaman öz dramatizmi ilə fərqlənir. Metodik ədəbiyyatda nağıletmənin 2 növünü bir-birindən fərqləndirirlər. “Bədii nağıletmə” və işgüzar izah adlanan növü. Qısa məlumatla nağıletmə arasındakıfərq heç də miqdar fərqi deyildir. Burada, söhbət təfərrüatların bolluğunda və ya emosional cəhətlərdə deyil, keyfiyyətdədir. Nağıletmənin geniş olması heç də məcburi deyildir. Dərsdə nağıletmə əsnasında gələcək araşdırma və ümumiləşdirmələr üçün əsas yaradılmalıdır. Çox parlaq fakt materialının seçilməsi canlı və əyani hekayə qurmaqda helledici 1 vasitədir. Müəllim nağılı hadisələrin mənzərəsini verir. Tarixi hadisələrin tədrisində xüsusilə canlılıq bədii ədəbiyyat əsərlərinə tarixi povestlərə romanlara və s xas olan cəhətdir. Tarix dərslərində şagirdlərin təsəvvüründə keçmişin konkret sənədlərini yaratmaqda bədii nağıletmənin və canlı təsvirin çox böyük rolu vardır. I öyrənilməsi mühüm maarifləndirici və tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edən çox böyük tarixi hadisələr elə şərh edilməlidir ki, şagirdlərin şüurunda dərsin ən parlaq iz buraxsın. II nağıletmə o hallarda tətbiq edilir ki, şagirdlərdə onlar üçün yeni olan tarixi hadisələr haqqında məzmunlu və dəqiq təsəvvürlər yaratmaq lazım gəlsin. III nağıletmə bizə şagirdlərdə tarixi hadisələr haqqında təkcə canlı təsəvvürlər yaratmaq üçün deyil, eyni zamanda şagirdləri müəyyən nəticələrə və ümumiləşdirmələrə yaxınlaşdırmaq üçün də lazımdır. IV tədris təcrübəsində nağıletmə təkcə hekayə, hadisə materialını ifadə metodu kimi deyil, eyni zamanda mürəkkəb tarixi hadisələrin izahı üsulu kimi onların mahiyyətini açıb göstərmək kimi anlayışların təşəkkül tapmasını asanlaşdıran və şagirdlərin fəal işi üçün material verən 1 üsul kimi də tətbiq edilir

         Yuxarı siniflərdə müəllimin nağılı daha mürəkkəb məzmuna malik olmaqdan başqa V-VII siniflərdəki tarix dərsində olan nağıletmədən fərqlənir. Onun vaxtı da nəzərə çarpacaq dərəcədə uzun olur. Süjetli hekayə olmaq etibari ilə nağıletmə çox zaman ifadənin başqa, daha mürəkkəb formaları ilə; təhli xarakteriska, nəzəri ümumiləşdirmələrlə uyğunlaşır, bəzən mühazirə ifadəsinə yaxınlaşır

Tarix dərslərində  hadisələr haqqındakı hekayə ilə yanaşı olaraq tarixi hadisələr təsvir edilir. Tarixi hadisənin əlamətlərinin və ya xüsusiyyətlərinin, onların mühüm cəhətlərinin, quruluşunun, vəziyyətinin, nəhayət zahiri görkəminin ardıcıl ifadə edilməsinə təsvir deyirik.

Nağıletmədən fəqli olaraq təsvirdə süjet yoxdur lakin konkret obyekt vardır ki, bunun da əlamətlərini biz şagirdlərə birləşdiririk. Tarix dərsində 2 cür təsvirdən istifadə edilir. “biri mənzərə təsviri”, digəri öyrənilən obyektin təhlili təsviridir. Həm mənzərə təhlili, həm də təhlili təsvir elmi cəhətdən düzgün qurulmalıdır.

         Xarakteristika – təsvirin növlərindən biridir. Tarixi hadisələrin xarakteriskası onun mühüm əlamətlərinin və xüsusiyyətin daxili əlaqələrini dəqiq sürətdə ifaəd edib göstərməkdir. Xarakteriska həm qısa həm geniş ola bilər. Korovkinin dərsliyində Makedoniyalı İsgəndərin xarakteriskası qısa xarakteriskaya misal ola bilər və sonrakı materialı başa düşmək üçün konkretləşdiric vasitə və ya faktiv məlumat rolunu oynaya bilər. Yekun xarakteriskanı ilə ümumiləşdirici xarakteristika başqa şeydir. Belə bir  xarakteriskanı verməzdən əvvəl biz şagirdlərə müvafiq konkret material göstərir və lazım olan izahatı veririk. Yekunlaşdırıcı, ümumiləşdirici xarakteriska  obrazlı ola bilər. Geniş xarakteriska da bu vəzifəni görür. Qeydedici xarakteriska ilə yekun xarakteriska arasındakı fərq nisbidir. Bunların hər ikisi ümumiləşdirmədir. Təsvirdə olduğu kimi hər hansı bir tarixi hadisənin xarakteriskasında da biz həmin hadisənin təsadüfi əlamətlərini deyil , mühüm əlamətlərini açıb göstəririk. Müəllim geniş xarakteriska verərkən mühüm əlamətləri müəyyən qaydada sayıb göstərməklə kifayətlənmir. O şagirdləri qarşısında əsas əlaməti açıb göstərir. Xarakterizə etmək məharəti xüsusən gənc öz sənətinə yeni başlayan müəllim üçün müəyyən çətinliklər törədir. Nağıletməyi bacarmaq, tarixi hadisələrin təsvirini və xarakteriskasını vermək tarixi müəlliminin çox böyül ləyaqətidir. Izah zamanı müəllim tarixi materialın təkcə adlandırılmasını deyil, eyni zamanda  dərk edilməsini də təmin edir. Dərketmə müəyyən dərəcədə nağıletmə və təsvirin gedişində əldə edilir. Müəllimin söhbətində, onun verdiyi xarakteriskada hadisələrin əhəmiyyət və qiyməti hiss edilir. Lakin, bu kifayət deyildir, izahat lazımdır. Izahat tarixi hadisələrin daxili əlaqələrini mahiyyətini və əhəmiyyətini göstərməkdir, yeni anlayışları, tarixi terminləri aşkara çıxrmaqdır. Nağıledilmiş və şərh edilmiş faktik materiala əsaslanaraq nəzəri nəticələri açıb göstərmək və əsaslandırmaq vəzifəsi qarşıda durduqda müəllimin izahı , mühakimə , sübut xarakteri alır. Mühakimə dedikdə biz şagirdləri nəticə və rəylər çıxarmağa yaxınlaşdıran müddəaların ardıcıl sürətdə inkişafını nəzərdə tuturuq. Tarix dərsində mühakimə adətən, nağıletmə , təsvir, izahla uyğunlaşmış bir şəkildə ünsürlərindən biri kimi irəli çıxır. əgər dərsdə nəzəri material əsas yer tutarsa, mühakimə geniş xarakter alır. Müəllimin şərhini  mühazirəyə yaxınlaşdırır. Mühazirə şərhi ardıcıl, sürətdə yeridilən və konkret tarixi materiala əsaslanan geniş nəzəri mühakimə, elmi, təhlil və ümumiləşdirmədən ibarətdir.