Pedaqoji ünsiyyət müəllimin şagirdlərlə
təlim və tərbiyə prosesində həyata keçirdiyi peşə ünsiyyətidir. Bu cür ünsiyyət
hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətin formalaşması üçün şərait yaradılmasma yönəlmiş
olur, kollektivdəki sosial-psixoloji prosesləri idarə etməyə və səmərəli
psixoloji iqlim yaratmağa imkan verir. Ona görə də hər bir müəllimin pedaqoji
ünsiyyətin mahiyyəti, onun sosial-psixoloji mexanizmləri ilə dərindən tanış
ohnası və şagirdlərlə birgə fəaliyyəti zamanı ondan lazımi şəkildə istifadə etməsi
zəruridir.
Pedaqoji ünsiyyət ümumiyyətlə ünsiyyətin
bütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Ona görə də birinci növbədə həmin cəhətləri
nəzərdən keçirək.
Sosial-psixoloji ədəbiyyatda ünsiyyətin
bir-birilə sıx bağlı olan üç cəhəti qeyd edilir. Bu cəhətlərin hər biri pedaqoji
ünsiyyətə də aiddir.
Pedaqoji ünsiyyətin yerinə yetirdiyi vəzifələrə
görə onun aşağıdakı növlərini ayırmaq mümkündür: informasiya mübadiləsi, başqa
adamın davranışını tənzim etmək, şəxsiyyətlərarası anlama. Tərəfmüqabilliyin
xarakterinə və müəllimin ünsiyyətdəki mövqeyinə görə də pedaqoji ünsiyyətin
növlərini müəyyənləşdirmək mümkündür. Adətən, şagirdlərlə və valideynlərlə
ünsiyyət zamanı müəllim qiymətləndirən rolunda, direktorla, dərs hissə müdiri
ilə, metodistlə, inspektorla pedaqoji ünsiyyət zamanı isə qiymətləndirilən
rolunda çıxış edir və buna müvafiq olaraq ünsiyyət vasitəsi də dəyişilir.
Pedaqoji ünsiyyəti öz məzmununa və müəllimin şagirdə müraciət tərzinə görə də növlərə
ayırmaq mümkündür. Bunla-ra təşkiledici, qiymətləndirici, intizam yaradan
pedaqoji ünsiyyət növlərini aid etmək olar.MüəIIimin şagirdlərlə ünsiyyət
üslubu
Müəllimin kommunikativ fəaliyyətinin
öyrənilməsi göstərir ki, pedaqoji ünsiyyətin xarakteri və məzmunu müxtəlif
amillərlə şərtlənir ki, bunlardan müəllimin fərdi ünsiyyət üslubu, mövqeyi,
ustanovkasını xüsusi qeyd etmək lazımdır.Bunlar bir növ ünsiyyətin vasitəsi rolunu
oynayırlar.
Adətən hamıda, eləcə də müəllimlərin hamısında ünsiyyət
üslubu eyni olmur. Konkret bir şəxsiyyət kimi hər bir müəllimdə ünsiyyətin təşkili
priyom və metodları nisbətən sabit şəkilde cəmlənir. Kommunikativ məsələni həll
etməyə yönəldilmiş bu cür davamlı keyfiyyətlər fərdi ünsiyyət üslubu adlanır.
İdarəetmə ilə bağlı
olaraq sosial psixologiyada beş cür rəhbərlik üslubu qeyd olunur: avtokratik,
avtoritar, demokratik, laqeyd (etinasız, liberal) və qeyri-sabit (ardıcıl
olmayan) rəhbərlik üslubu. Buna uyğıın olaraq pedaqoji ünsiyyətin də eyni
üslubları qeyd etmək mümkündür.
Adətən, avtokratik və avtoritar rəhbərlik
üslubuna malik olan müəllimlər pedaqoji ünsiyyətin təşkilində demək olar ki,
eyni mövqe tuturlar. Bu cür rəhbərlik üslubuna malik olan müəllimlər şagirdlərə
yalnız obyekt kimi yanaşırlar. Şagird ünsiyyətin bərabər hüquqlu tərəf müqabili
kiıni qəbu! edilmir. Belə müəllimlər həmişə hökmüran olmağa çalışırJar. Onlarla
ünsiyyət zamanı şagirdlər təşəbbüskarlığı itirirlər. Bu ciir iinsiyyət üslubuna
rrialik olan müəllimlər ünsiyyət zamanı şag-irdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə
almır, hamı ilə eyni ünsiyyət saxlamağa can atırlar. Onlar şagirdlərin fərdi
xüsu-siyyətlərini göstərsələr də, tamamilə qeyri-real model qurur, həınin fərqi
olduqca şişirdir, real hesab edirlər. Şagird başqala-rına nisbətən bir qədər fəal
olduqda, müəllimin gözündə o iğtişaşçı kimi, bir qədər passiv olduqda isə - tənbəl,
avara kimi görüniir. Belə müəllimlər üçiin neqativ ustanovka, başqa sözlə
şagirdə qarşı qeyrişüuru, pis münasibət xarakterik haldır. Bu cür miiəllimlər
ünsiyyətdə seçici, qiymətləndirmədə isə subyektiv olurlar. Ona görə də bu cür
ünsiyyət üslubu səmərə-li xarakter daşıya bilmir.
Bu sahədə tədqiqat aparan müəlliflərin əksəriyyəti
ən səmərəli ünsiyyət üslubu kimi demokratik üslubu qeyd edirlər. Belə rəhbərlik
üslubunda şagird subyekt kimi qavranılır. Bu cür rəhbərlik üslubuna malik olan
müəllim şagird kollektivi ilə razılaşır. Qərar qəbul edərkən kollektiv və onun
liderinin təklifini nəzərə alır. Məktəblilərin müstəqilliyini boğmur, şagirdlərə
daima xahiş, məsləhətlə yanaşır, müsbət emosional əlaqəyə üstünlük verir.. Bu
cür ünsiyyət ülslubuna malik olan müəllimlər şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini
və şəxsi təcrübələrini, fəallıq və tələbatlarını nəzərə almağa çalışırlar. Belə
müəllimlərdə neqativ ustanovka olmur və ya onu təzahür etdirmirlər.Onlar qiymətləndirmədə
obyektiv, təmas yaratmaqda isə təşəbbüskardırlar. Təcrübə göstərir ki, şagirdJərlə
qarşılıqlı münasibətdə pedaqoji ünsiyyətin demokratik üslubundan istifadə edən
müəllimlərlə şagirdlər arasında olduqca səmərəli təmas yaranır. Şagirdlər bu
cür müəllimlərlə ünsiyyətə daima can atır, onlardan hər cür köməklik gözləyirlər.
Laqeyd və yaxud liberal rəhbərlik
üslubuna malik olan müəllimlərin şagirdlərlə ünsiyyəti də kortəbii xarakter
daşıyır. Burada ünsiyyətin xarakteri müəllimin özündən deyil, şagirdlərdən
asılı olur, şagirdlər tərəfindən diktə olunur. Belə müəl-lim şagirdlərin işinə
qarışmamağa çalışır, özünün qətiyyətsizliyi ilə fərqlənir, neytrallığa can
atır. Məqsədi yayğın xarakter daşıyır. Heç vaxt qarşıdakı məqsədi həyata keçirməyə
can atmır. Ona görə də şagirdlər bu cür müəllimlə ünsiyyət zamanı öz tələbatlarını
lazımi şəkildə ödəyəcəklərini güman etmirlər.
Nəhayət, qeyri-sabit, ardıcıl olmayan rəhbərlik
üslubuna malik olan müəllimlərin ünsiyyət üslubu da həmin cəhəti özündə əks
etdirir. Bu cür müəllimlə şagirdlər ona görə ünsiyyətə girməyə cəhd göstərmirlər
ki, onun necə, hansı üslubla hərəkət edəcəyini müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirlər.
Şübhəsiz, qeyd olunan rəhbərlik
üslubunun hər biri müəllimjə şagirdlər arasındakı qarşılıqlı münasibətlərə özünəməxsus
şəkildə təsir göstərəcəkdir. Şagird kollektivinin düzgün idarə olunması isə bu
cür qarşılıqlı münasibətlərin səmərəliliyindən asılıdır.
Müəllimlə şagirdlərin qarşılıqlı ünsiyyəti
nə qədər səmərəli olarsa, kollektivin idarə olunması, onun üzvlərinin tərbiyə
işinin təşkili də bir o qədər səmərəli olacaqdır. Şagirdlərlə qarşılıqlı ünsiyyətin
səmərəliliyinə görə müəllimləri şərti olaraq 4 qrupa bölmək mümkündür.
Birinci qrupa şagirdlərlə
daima ünsiyyətdə olan müəllimləri aid etmək olar. Bu cür müəllimlər təkcə dərsdə,
məktəbdə, təlimlə bağlı məsələləri həll edərkən şagirdlərlə ünsiyyətdə olmaqla
kifayətlənmirlər. Onların şagirdlərlə ünsiyyəti şagird həyatının bütün sahələrini
əhatə edir. Bu cür ünsiyyət öz səmərəliliyi, müəllimin şagirdlərə inamı ilə fərqlənir.
Həmin müəllimlər demokratik rəhbərlik üslubuna malik olurlar.
Şagirdlərlə qarşılıqlı ünsiyyətin səmərəliliyinə
görə ikinci qrupu şagirdlərə hörmətlə yanaşan və şagirdlərdə onlara qarşı dərin
inam və etimad mövcud olan müəllimlər təşkil edir. Lakin onun şagirdlərlə
qarşılıqlı ünsiyyəti ən çox təlim prosesində mövcud olur, təlimdən kənar
vaxtiarda isə müxtəlif səbəblərdən bu cür ünsiyyət müntəzəm xarakter daşımır.
Buna baxmayaraq bu və ya digər şagird çətinliyə düşdükdə və bunu həll edə bilmədikdə
həmin müəllimə müraciət edir, bu zaman onların arasındakı ünsiyyət açıq qəlbdən və inam səviyyəsindən
gedir. Həmin qrupa daxil olan müəilimlərdə demokratik rəhbərlik üslubu üstünlük
təşkil edir. Bununla yanaşı olaraq ikinci qrupa daxil olan müəllimlərdə bəzən
avtoritar rəhbərlik üslubu da özünü göstərir.
Şagirdlərlə qarşılıqlı ünsiyyətin
xarakterinə görə iiçüncü qrupa daxil olan müəllimlər əvvəlkilərdən bir sıra cəhətlərinə
görə fərqlənirlər. Bu cür müəllimlər, adətən, şagirdlərlə yaxın ünsiyyət
saxlamağa cəhd göstərir, bü cür ünsiyyətə can atırlar. Lakin bu cür ünsiyyətə
nail ola bilmirlər. Bu cür ünsiyyətin baş tutmamasının səbəbinə gəldikdə, onlar
vaxtın çatmaması üzündən öz cəhdlərini həyata keçirə bilmiriər. Ünsiyyətə cəhd
göstərməsinə baxmayaraq, şagirdlər onlara inanmadıqlarına görə qarşılıqlı
ünsiyyət baş tutmur. Belə müəllimlər ya həddindən artıq mentor (öyüdçü) pozası
tutur, ya onlara verilən sirri saxlaya bilmir, ya da şagirdlərin hörmətini
qazana bilmirlər. Ona görə də bu cür müəllimlərin şagird kollektivini idarəetmələri
çətinləşir. Bu cür müəllimlər arasında avtoritar rəhbərlik üslubuna malik
olanlar tez-tez özünü göstərir. Bununla yanaşı həmin qrupa daxil olan müəllimlər
arasında müəyyən miqdarda demokratik və ardıcıl olmayan rəhbərlik üslubuna
malik olan müəllimlərə də rast gəlmək mümkündür.
Dördüncü qrupa gəldikdə, buraya daxil
olan müəllimlər şagirdlərlə çox məhdud işgüzar ünsiyyətlə kifayətlənirlər. Bu
cür müəllimlər şagirdlərlə ünsiyyətə can atmadıqları kimi, dərs dedikləri
şagirdlər də onlarla yaxın ünsiyyətə, ürək sözlərini deməyə, onlarla məsləhətləşməyə
meyl göstərmirlər. Bu qrupa, əsasən avtokratik və etinasız rəhbərlik üslubuna
malik olan müəllimlər daxil olurlar.
Məlumat üçün təşəkkürlər
YanıtlaSilSalam, bu movzuda daha geniw material isterdim, muhazireler ucun. Nece tapa bilerem?
YanıtlaSil